Theodhor Kavalioti (1718-1797) – Mendimtar dhe filozof iluminist

Mendimtar dhe filozof iluminist. Lindi dhe vdiq në Voskopojë. Mësimet e para i mori në vendlindje dhe i plotësoi në Janinë. Pas studimeve u kthye në Voskopojë, ku zhvilloi veprimtari pedagogjike e shoqërore. Më 1743 u emërua mësues dhe më pas drejtor i shkollës, e cila me përpjekjet e tij u ngrit në rangun e një kolegji, dhe mori emrin Akademia e Re.

Nga veprat e hartuara prej tij si tekste mësimore janë ruajtur dorëshkrimet greqisht “Logjika” (1743), “Fizika” (1752), dhe “Metafizika” (1767). I pari  fillon me shënimin: “Traktat logjike i hartuar prej fort të diturit uratë protopapë i Voskopojës dhe dhaskal, zotërisë Theodhor Anastas Kavalioti, edhe i nxjerrë në dritë prej tij në shkollën e ringritur në mëmedheun e vet”. Edhe në shënimet që u paraprijnë veprave të tjera Th.K. e quan shprehimisht Voskopojën “Atdheun e tij të lindjes”.

Më 1760 botoi në shtypshkronjën e Voskopojës një gramatikë të greqishtes, që ia kushtoi Josifit, patrikut të Ohrit, me origjinë voskopojare. Më 1770 botoi në Venedik librin “Protopiria”, që përfshinte edhe një fjalor trigjuhësh: greqisht, vllahisht e shqip me 1170 fjalë. Ky libër shërbeu si tekst fillestar leximi me copa të zgjedhura. Më1774 u ribotua në Venedik gramatika e greqishtes e shoqëruar me 10 vjersha të hartuara nga mësues, që e quanin veten “nxënës të Kavaliotit” e i thurnin lavde mësuesit të tyre, e cilësonin njeri fort të ditur me merita të shumta në fushën e arsimit.

Pikëpamjet filozofike të Th.K. u formuan nën ndikimin e filozofisë së lashtë greke (Aristotelit), të literaturës neobizantine dhe sidomos R.Dekartit. Sipas Kavaliotit, filozofia është shkenca e shkencave dhe ndahet në tri pjesë: pjesa teorike, që përfshin fizikën, matematikën, dhe metafizikën: pjesa praktike, që përfshin etikën, ekonomine dhe politikën, dhe pjesa e tretë – logjika.Përmbajtja më  pozitive e filozofisë së Th.K. është dhënë në veprën e tij “Fizika”, në të cilën, sipas traditës së kohës, vendin kryesor e zinte doktrina mbi qënien, materien, lëvizjen, hapësirën e kohën.

Në botëkuptimin e tij ai mbrojti idetë dualiste të Dekartit për materien dhe ndërgjegjen. Pikëpamjet iluministe të Th.K, nëpërmjet të cilave ai vuri në dukje forcën e madhe njohëse të arsyes, kishin, megjithatë, karakter abstrakt, sepse nuk u lidhën drejtpërdrejt me problemet themelore shoqërore dhe me detyrat e çlirimit kombëtar.

Mbështetja e iluminizmit dhe e njohurive bashkëkohore shkencore i përgatiti nxënësit e tij, sic u provua më tej, që të zotëronin një pasuri të madhe intelektuale e teorike. Kjo i çoi mjaft prej tyre në veprimtari shoqëore të dobishme për çlirimin nga zgjedha osmane. Vepra dhe idetë e tij janë një dëshmi e një jete intelektuale e kulturore në vendin tonë gjatë shek.XVIII, që u pasurua më tej, sidomos në shek.XIX, me kulturën përparimtare të Rilindjes Kombëtare.

• 

  Naum Veqilharxhi – Ideologu i parë i Rilindjes Kombëtare, mendimtar i shquar, illuminist e veprimtar i shkollës shqipe

• 

  Jakup Ferri – Heroi i çështjes kombëtare

• 

  40 Firmëtarët e Aktit të Pavarësisë

• 

  Sali Butka – Patriot, kaçak, poet dhe një nga delegatët e Korçës në Kongresin e Lushnjës në vitin 1920

• 

  Lorenc Antoni – kompozitori, dirigjenti dhe etnomuzikologu shqiptar, (1901-1991)

• 

  Epopeja e Kodrës së Kuqe: Vojo Kushi, Sadik Stavileci dhe Xhoxhi Martini